«Η Ζακυνθία συγγραφεύς γράφει ως ησθάνετο η καρδία, ως διελογίζετο η διάνοια, ως επεθύμει η ψυχή, η θρησκευτικώς επιποθούσα ειρήνην εν τω κόσμω και αγαλλίασιν μετά θάνατον»
Λ.Χ.Ζώης (1869 – 1956)
Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικός Ζακύνθου, τεύχος Α, σελ 442, 1963)
Ανατρέχοντας στο πολύτιμο Λεξικόν Ζακύνθου του πολυσχιδή και πολυγραφότατου ιστοριοδίφη Λεωνίδα Ζώη (1865 – 1956), και σταματώντας, επιλεκτικά, στο λήμμα για την οικογένεια Μουτζάν, χαίρεσαι πράγματι τον εκφραστικό, περιεκτικό και ουσιώδη λόγο και το σοβαρό και γλαφυρό λόγιο ύφος του έμπειρου και ευγενή λεξικογράφου για την συγγραφέα Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, συνθέτοντας για αυτήν, εύγλωττα και λογοτεχνικά, εύστοχα και αναστατικά, ένα σύντομο, καθαρό και συγκινητικό πορτραίτο της με κρίσης λέξεις ή «κομμάτια» του ηδύπικρου βίου της, του αυστηρού οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος της, της ψυχοσύνθεσης, της νοοτροπίας, των επιλογών της κ.λ.π.
Ο Λ. Χ. Ζώης δεν φείδεται επαίνων και στοιχείων θετικών για την Ελισάβετ της Ζακύνθου και την δικαιώνει απολύτως, με βάση την περίφημη Αυτοβιογραφία της (λογοκριμένη από τον γιο της, με πρώτη δημοσίευση το 1881), σημειώνοντας και τα εξής χαρακτηριστικά:
«Μοναδικόν φαινόμενον εν τη ιστορία των γραμμάτων, ότι γυνή παρακωλυομένη υπό γονέων προληπτικών προς σπουδήν, σχεδόν αυτομαθής, ηδυνήθη ευχερέστατα να συγγράφη ελληνιστί και ιταλιστί σπουδαιότατα και τεχνικώτατα έργα μεγαλοφυίας.»
Ακριβής και δίκαιος ο έντεχνος λόγος του Λ. Χ. Ζώη τιμά τη χαρισματική Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου αλλά και τον ίδιο, «παρόντα» και στην 160η επέτειο (2025) από την γέννησή του και την 70η (2026) από τον θάνατό του στο Π. Φάληρο, όπως και την συμπλήρωση 225 από την γέννηση της Ελισάβετ, σύγχρονης και ομόσημης, ή ομόλογης, λίγο πολύ, του Φώσκολου, του Κάλβου, του Σολωμού κ.α, με την απήχηση του αναγεννητικού Διαφωτισμού να φτάνει και στην δική της περίπτωση.
Το επόμενο έτος (2026), τιμώντας και πάλι την μνήμη της, θα άξιζε ή θα μπορούσε να αρχίσει μια σειρά ενεργειών, στις οποίες θα ήταν δυνατόν και σωστό να περιληφθούν με τα εξής:
1. Συγκεντρωτική έκδοση των έργων της.
2. Επανέκδοση του αρ. 10 τεύχους, το 1947, του περιοδικού Επτανησιακά Φύλλα του Ντίνου Κονόμου
3. Επανέκδοση της Αυτοβιογραφίας της, όπως την είχε επιμεληθεί ο Ζακυνθινός μελετητής και συγγραφέας Κ. Πορφύρης [Πορφύρης Κονίδης], 1910 – 1967, Εκδόσεις Διογένης, Αθήνα 1956.
4. Έκδοση Ανθολογίου με κρίσεις, γνώμες και απόψεις για την Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου
5. Δραματοποιημένη παρουσίαση της Αυτοβιογραφίας και παράσταση του έργου της ο «Φιλάργυρος»
6. Συνέδριο ή Ημερίδα Επιστημονική
7. Ομιλίες ή Διαλέξεις
8. Αφιέρωση μίας διδακτικής ώρας στο Λύκειο για γνωριμία με τη Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου
9. Καθιέρωση λογοτεχνικού Βραβείου στο όνομά της, για βιβλίο σχετικό με την ζωή και το έργο της, την εποχή της, το γυναικείο κίνημα, μια σημαντική μορφή κ.α.
10. Φιλοτέχνηση προτομής της για δημόσιο χώρο της Ζακύνθου.
Σήμερα, σε καιρούς πολύμορφης κρίσης και δοκιμασίας πολλαπλής κατάπτωσης αξιών και αρχών, έλλειψης ποιότητας, ανθρωποφιλίας, ευγένειας, αυτογνωσίας κ.α.π., ή αύξησης βίας, εγωισμού και ατομικισμού, ιδιοτέλειας κ.ο.κ, αξίζει η καθαρή «φωνή» της πρωτοποριακής Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου να ακουστεί ευρύτερα, ευχόμενοι και ο δικός της «όμορφος ηθικός κόσμος» να γίνει κτήμα πολλών, σε τοπικό ή γενικότερο επίπεδο, μήπως και ο αγώνας της για μια καλύτερη κοινωνία δικαιωθεί, ανεβάζοντας τον Άνθρωπο (και την Γυναίκα) στο σημείο που τους αξίζει.
Μορφή ξεχωριστή, η επί δύο σχεδόν αιώνες αδικημένη Ελισάβετ δικαιούται μεγαλύτερης προσοχής, ανάλογη της Τιμής και της Υπερηφάνειας που μας χάρισε (ή χαρίζει) με την ύπαρξή της και την πένα της. Συμβάλλοντας με τον λόγο της και η ίδια στον αγώνα για τον «ξεσκλαβωμό των ανθρώπων» (όπως γράφει ο Κ. Πορφύρης), της αξίζει μια θέση περιωπής, όπως π.χ. αυτή δίπλα στους αεί μνημονευμένους Διονύσιο Σολωμό και Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, κοντά στους οποίους (ή και «αλλού») θα την νιώθαμε – δίκαια και ισόρροπα λέγοντας απλά και εύλογα (μ’ αφετηρία τον Οδ. Ελύτη):
Κι όταν σας βρίσκει το κακό, Ζακυνθινοί
– και όσοι άλλοι νεοέλληνες –
του τόπου μας την Ελισάβετ
μνημονεύετε
με την γνώση της σιωπής και της γραφής
ή μ’ άλλης πλάσης φως
βαθιά να το παλεύετε
Διονύσης Σέρρας